De Volkskrant, maandag 4 mei 2020
INTERVIEW Esther Perel
‘We zien nu eens te meer hoezeer zowel werk- als privérelaties constant onze identiteit bepalen’
Relatietherapeut Esther Perel (62) draait overuren. Niet alleen bij mensen thuis gaat het mis, maar ook op het werk. Het verlies van je baan is evengoed een relatie die uitgaat.
Relatietherapeut Esther Perel is drukker dan ooit. Koppels die elkaar niet meer kunnen uitstaan in isolatie, gescheiden ouders die het niet eens worden over hoe de kinderen moeten omgaan met de coronamaatregelen, mensen met affaires die ineens besluiten hun vaste relatie uit te maken – haar digitale spreekkamer draait overuren.
Maar niet alleen stellen met pandemiegerelateerde relatieperikelen melden zich bij Perel: even vaak zijn het mensen die door de coronacrisis zakelijk in de knel zijn gekomen. ‘Gisteren nog’, vertelt Perel via Zoom vanuit haar tweede huis in Woodstock in de staat New York, ‘sprak ik een man die honderd mensen moest ontslaan. Ik behandel hem al jaren en had hem nog niet een keer zien huilen. Tot nu.’ Het is maar een klein voorbeeld van het idee waar Perel nu al een paar jaar van overtuigd is: onze zakelijke relaties hebben minstens zoveel invloed op wie we zijn als onze privérelaties.
De van oorsprong Vlaamse Esther Perel (62) werd wereldwijd bekend als relatietherapeut met haar boek Erotische intelligentie (verschenen in 2006, vertaald in bijna dertig talen), waarin ze de paradox tussen het verlangen naar veiligheid en spanning binnen relaties onderzoekt. In 2017 volgde Liefde in verhouding, dat een genuanceerde blik biedt op overspel. Ook in 2017 lanceerde Perel de populaire podcast Where Should We Begin?, waarin je kunt meeluisteren met de therapiesessies in haar spreekkamer. Eind 2019 begon ze daarnaast met de podcast How’s Work?, waarin ze eenzelfde methode hanteert, maar dan met zakelijke ‘stellen’ – collega’s, werkgevers en -nemers –, mensen met een familiebedrijf.
Perel gaat ervan uit dat iedereen zijn ‘onofficiële cv’ meebrengt naar het werk, in de vorm van je ‘relatiegeschiedenis’, zowel wat betreft romantische relaties als familiebanden. Een goed voorbeeld van dit onofficiële cv is te horen in de eerste aflevering van How’s Work?, waarin twee zakenpartners hun relatie bespreken. De twee mannen kennen elkaar uit het leger, en gingen ervan uit dat daar de hechte band is gesmeed die ze zakelijk zo succesvol maakt. Maar, laat Perel zien, die band komt eigenlijk voort uit de gezinnen waarin ze zijn opgegroeid. De een was enig kind van een alleenstaande moeder, de ander komt uit een gezin van vijf. Ze werken zo goed samen, zegt Perel, omdat de een gewend is aan zichzelf te denken, en de ander altijd rekening houdt met anderen. ‘Mensen zeggen vaak tegen me dat ze hun ‘hele zelf’ mee willen nemen naar hun werk’, zegt Perel. ‘Ik antwoord dan dat ze dat al doen, alleen onbewust.’
Waarom besloot u naast romantische relaties ook werkrelaties te gaan onderzoeken?
‘Ik heb er altijd in geloofd dat de kwaliteit van je relaties de kwaliteit van je leven bepaalt. Dat is zo in je privéleven, maar evengoed op de werkvloer. Om productief, creatief en succesvol te kunnen zijn, moet de relatie met ons werk en met de mensen met wie we werken goed zijn. Geen enkel salaris of secundaire arbeidsvoorwaarde kan slechte verhoudingen op de werkvloer goedmaken.’
Er wordt vaak over u gezegd dat u expert bent op het gebied van ‘moderne relaties’. Wat is een moderne relatie?
‘Eigenlijk hebben we in de seculiere, westerse samenleving twee manieren om onze identiteit vorm te geven; enerzijds hebben we onze privérelaties, anderzijds de werkrelaties. En dat vormgeven is een proces dat nooit ophoudt. Door de opkomst van het individualisme en het wegvallen van gemeenschappen om bij te horen, is onze identiteit onze eigen verantwoordelijkheid geworden. Bovendien geloven we niet meer in het hiernamaals – al het geluk moet tijdens ons leven worden behaald.
Daarom gaan we steeds meer van onze relaties eisen: we hebben constant het gevoel dat we onszelf, onze identiteit, moeten verbeteren. We scheiden niet meer omdat we ongelukkig zijn, maar omdat we denken dat we met een ander gelukkiger kunnen zijn. Op dezelfde manier stoppen we niet meer met een baan omdat we het werk niet leuk vinden, maar omdat we denken dat het ergens beter kan. De moderne relatie is onze manier om houvast te vinden in de eindeloze onzekerheid van ons huidige bestaan. En dat is dus een proces dat gevoelsmatig nooit af is.’
Waar komt dat onbevredigde gevoel vandaan?
‘Kijk, we leven momenteel in een tijd die gekenmerkt wordt door eigen keuze en verantwoordelijkheid. Vijftig jaar geleden verlangden we naar meer vrijheid, nu zwemmen we erin – we verdrinken bijna. Want die vrijheid brengt verantwoordelijkheid met zich mee: we moeten onszelf helemaal ontwikkelen tot ‘de beste versie’. We verwachten van elke relatie dat die de beste versie van onszelf tot wasdom brengt. In romantische relaties, maar net zo goed op het werk. Mensen leggen een enorme druk op het ontwikkelen van hun ‘zelf’, en voelen zich daardoor nooit ‘af’, nooit goed genoeg.’
En nu komt dat opgedrongen ontwikkelen voor veel mensen dus plotseling tot stilstand.
‘Precies, dus worden mensen ineens teruggeworpen op zichzelf, en zien ze hoe onzeker de wereld om hen heen eigenlijk is. Dat hun identiteit is opgebouwd uit relaties die alleen maar een schijnzekerheid verschaffen. Immers: zodra het bedrijf waar jij werkt omvalt, valt in een keer een deel van wie jij bent weg. We zien ineens hoe afhankelijk we zijn van een structuur waarop we zelf helemaal geen vat hebben. Als jij niet meer aan het werk kunt als creatieve zzp’er – wie ben je dan nog?’
Het tijdelijk verdwijnen van zoveel banen kun je zien als een collectieve break-up, zegt Perel: als een heel ingrijpend verlies in het leven van heel veel mensen. Zeker nu we de laatste decennia steeds losser met onze intieme relaties omgaan, neemt de behoefte aan een andere vorm van houvast toe. Veel mensen vinden die in werk, in vaste dan wel flexibele vorm. In tegenstelling tot een romantische relatie heb je je werk min of meer zelf in de hand, en bovendien ben je er gemiddeld veel langer mee bezig.
Inmiddels wordt de arbeidsmarkt gekenmerkt door twee soorten werkenden: mensen met vaste banen en mensen met losse arbeidsovereenkomsten. Is het verlies van werk voor bijvoorbeeld freelancers even ingrijpend als voor mensen met een vaste baan?
‘Jazeker. Als mens hebben we behoefte aan twee dingen: veiligheid en vrijheid. Alleen heeft de een meer tolerantie voor een gebrek aan vrijheid, en de ander meer tolerantie voor een gebrek aan veiligheid. De laatste soort mensen, zijn de mensen die vaak kiezen voor het ondernemerschap, flexwerken, een zzp-structuur.’
Velen van hen zijn ineens overgeleverd aan steun van de staat – zo ongeveer het tegenovergestelde van zelfstandig ondernemerschap. Dat heeft eenzelfde weerslag op je identiteit als bijvoorbeeld ineens je minnaar niet meer kunnen zien door coronamaatregelen – je wordt enorm beperkt in je vrijheid, een deel van wie je bent, verdwijnt.’
Tijdens deze pandemie zie je eens te meer hoezeer zowel werk- als privérelaties constant onze identiteit bepalen, zegt Perel, en hoe je daarmee ook in de knoop kunt komen. ‘Ik spreek bijvoorbeeld mensen die arts zijn, en worden opgeroepen om nu op de intensive care te gaan werken. Ondertussen zegt hun partner: ik wil niet dat je gaat, straks raak je besmet. Dus moeten ze kiezen tussen hun baan en hun liefde; tussen twee delen van hun identiteit.’ De keuze zal vermoedelijk ingegeven worden door die relatiegeschiedenis: hebben ze in hun opvoeding en relaties geleerd om voor zichzelf te kiezen of voor anderen? Zijn ze zorgzaam, of meer gericht op hun eigen geluk?
Denkt u dat onze collectieve relatie met werk door de coronacrisis zal veranderen?
Zeker. Ik denk dat mensen veel meer gaan inzien dat werk niet alleen is wat ze doen, maar ook wie ze zijn. En net zoals mensen in deze tijd sneller geneigd zullen zijn hun privérelaties te herdefiniëren – wil ik nog bij mijn partner blijven of niet; wat verwacht ik eigenlijk van vriendschappen? – zullen ze ook hun relatie met werk eerder evalueren. Rampen functioneren als accelerators: het leven blijkt eindig en kwetsbaar, en met dat inzicht worden voor veel mensen ineens de prioriteiten duidelijker.
Ondertussen zijn er natuurlijk nog veel meer mensen die het zich helemaal niet kunnen permitteren in deze periode na te denken over hun prioriteiten, zegt Perel, omdat ze simpelweg moeten werken om brood op de plank te krijgen. ‘Zij houden zich helemaal niet bezig met identiteitsvorming en de kwaliteit van werkrelaties.’ Het verschil tussen die groepen – tussen arm en rijk, grof gezegd – gaat alleen maar groter worden de komende tijd, denkt ze, zeker in Amerika. ‘Het gebrek aan bescherming voor juist de kwetsbaren wordt op dit moment pijnlijk duidelijk. Als ik hoor over alle mensen die mijn cliënten moeten ontslaan, weet ik: zij hebben geen vangnet.’
Biedt de coronacrisis kans op meer gelijkheid?
‘Dat zou mooi zijn, maar dat denk ik niet. Die enorme druk op ‘alles uit jezelf halen’, is sterk verbonden met een kapitalistisch systeem. Met een economie en samenleving die niet omkijkt naar de medemens, maar alle deelnemers alleen maar opjut harder te werken en door te groeien. Hier in de Verenigde Staten is het ieder voor zich, zonder steun, zonder bescherming. Dat wordt eens te meer duidelijk in deze situatie, en ik vrees dat dat niet snel zal veranderen.’
Therapie op afstand
Tijdens de pandemie blijft Esther Perel gestaag doorwerken. Naast haar therapiesessies via Zoom brengt ze nieuwe afleveringen van haar podcast How’s Work? uit. Van Where Should We Begin? maakt ze momenteel een speciale corona-editie: Couples under Lockdown, waarvoor ze stellen interviewt over hun corona-ervaringen. Daarnaast geeft ze via YouTube live workshops over onder meer intimiteit in tijden van pandemie.
